Je ziet het pas als je het doorhebt: de blinde vlekken van ons vak
Focus! Focus! Focus! Het lijkt wel een toverwoord. Maar te veel focus maakt ook blind. Wie zag de ondergang van de meubelboulevard van tevoren aankomen? Wie zag de meerwaarde van oude industriële plekken voordat de crisis ons ertoe dwong tijdelijke functies te programmeren? Omdat elke periode bestaat uit een dominante denkrichting (focus) of geografische oriëntatie (focus) blijft veel buiten beeld. Daardoor maakten en maken we soms verkeerde beslissingen. Ronald & Ronald komen met sprekende voorbeelden uit de werkpraktijk en doen een oproep aan alle ruimtemakers: ga zweven!
Focus, focus, focus
In de huidige maatschappij met de talloze prikkels die we het etmaal rond op ons afgeschoten krijgen, wordt het kunnen focussen gewaardeerd of misschien zelfs als noodzakelijk beschouwd. Maar schieten we niet te ver door met dat focussen? Uit onderzoek blijkt namelijk dat focussen ook onze denkenergie uitput en tot té selectieve aandacht leidt, wat vernieuwing belemmert en leidt tot ‘onaandachtblindheid’. Veel van wat in onze nabijheid gebeurt registreren we niet en we hebben geen idee van wat we missen. Het is als met de lichtstraal van een zaklantaarn. Een heldere en smalle lichtstraal recht voor ons uit is handig, maar wat er verder om je heen gebeurt blijft in duisternis gehuld.
Een paar voorbeelden
In de winkelplanning liep vrijwel iedereen in de jaren ’90 van de vorige eeuw aan achter het ‘PDV-GDV’-beleid. Waar die letters voor staan, ach, het doet er eigenlijk niet toe. Als we vertellen dat het ervoor zorgde dat Nederland uiteindelijk bijna 190 woonboulevards zijn ontstaan dan snapt iedereen dat dit te veel te veel is. Met best een paar geslaagde voorbeelden, moeten we constateren dat een woonboulevard in een plaats als Joure of Almelo blijkbaar niet zo’n goed idee was. En Haaglanden Megastores heeft nog nooit gedaan wat het moet doen. Daarna, tot circa 2008, maakten we veel binnenstadprojecten. We maakten nieuwe passages of plakten een stuk aan de binnenstad. Ook niet altijd een goed idee, zo zien we nu in steden als Assen. En daarna, daarna stond alles in het teken van online winkelen. Het einde der tijden van de fysieke winkel werd voorspeld. 30% van de winkels zou binnen korte tijd verdwijnen. Ook onzin, althans landelijk. Er is een beperkt aantal gebieden waar een reductie van 30% eigenlijk nodig is, maar dit zijn vaak de gebieden waar demografische krimp plaatsvindt en waar in de periode daarvoor te veel areaal is toegevoegd. Gevolg is echter dat velen die 30% nog altijd als richtsnoer nemen en dat elk winkelplan, ook in een goede regio met amper leegstand die 30% wordt gebruikt om flink te ageren tegen zo’n plan. Dus eigenlijk 30 jaar lang focus maar ook 30 jaar lang vooral veel blinde vlekken in de winkelplanning.
In de ruimtelijke ordening is er ook steeds zo’n dynamiek. Tijdens de gebundelde deconcentratie verloren we onze aandacht voor de bestaande stad. Daarna verloren we onze aandacht voor de identiteit en gemeenschapszin in die nieuwe groeikernen zelf.
En dat eenzijdige aandacht op beleidsdoelstellingen tot ‘onaandachtsblindheid’ en een tunnelvisie kan leiden bleek bij de benodigde versterkingsopgave voor de Houtribdijk. Het ging slechts om ‘sober, robuust en doelmatig’, oftewel over geld en tijd. Dat er meerwaarde mogelijk was door naast de waterveiligheidsopgave ook te kijken naar andere Rijksdoelstellingen zoals het verbeteren van de waterkwaliteit, natuurontwikkeling en de leefomgeving aantrekkelijker maken, werd door de eenzijdige benadering over het hoofd gezien. Dankzij de alertheid, passie en enige eigenwijsheid van enkele betrokkenen die buiten de tunnel durfden te kijken komt er uiteindelijk 270 ha nieuwe natuur bij Trintelzand en wordt Nederland een beetje mooier – een kans die bijna voorbij was gegaan.
Klimaatverandering en de stijgende zeespiegel zijn (terecht) sterk bepalend voor onze agenda. Het bijzondere is echter dat we desondanks toch vooral bouwvolume zoeken op de laagste plekken van ons land. Terwijl, als we Nederland vanuit een ander perspectief bezien, verder uitgezoomd, dan is de weg naar droge voeten niet zo ver.
Laten we eerlijk zijn, Nederland is zo klein, en daardoor denken we klein. Pas was er een Chinese ondernemer op het nieuws, die gekozen had voor een locatie in Groningen. Want: ‘zo lekker dichtbij Amsterdam’. Dat is natuurlijk iets dat er bij heel veel Randstedelingen niet ingaat. Maar het is letterlijk een andere werkelijkheid. Een werkelijkheid waar we meer mee kunnen.
Amsterdam doet in regionaal verband van alles om haar toeristenstroom te verspreiden. Wie heeft er niet gegniffeld om namen als ‘Amsterdam Castle’ (Muiderslot), ‘Amsterdam Beach’ (Zandvoort aan Zee) of Amsterdam Outlet (Bataviastad, Lelystad). Maar in het perspectief van veel buitenlanders is dat natuurlijk volstrekt normaal. Al sinds jaar en dag heet Le Touquet Paris Plage. Op 240 kilometer of drie uur rijden van Parijs. Zo bezien kunnen we veel meer aan elkaar verknopen in ons kleine Nederland. Het IJsselmeer biedt echt volop kansen als toeristisch gebied. En ja, dat begin al vlak boven Amsterdam. Onze blinde vlek is natuurlijk vooral de compacte maat van ons landje.
Je ziet het pas, als je het doorhebt
Een heerlijk citaat van Johan Cruijff. Maar eigenlijk geldt het zeker ook voor allerlei facetten rond de ruimtelijke inrichting van Nederland. Je ziet het pas als je het doorhebt. Maar als je het doorhebt, wordt de focus weer verlegd en is er een ander richtpunt. Het gebeurt maar zelden dat we ons vak in de volle breedte kunnen overzien. De planologische focus bij bouwprojecten is de Ladder voor Duurzame Verstedelijking. Een systematiek waar vooral plannetjes worden afgewogen. Maar het ontbreekt ons aan een integrale afweging van al die plannen bij elkaar. De blinde vlek is dan het grotere geheel. De heen-en-weer-bewegende slinger. We stappen van focus naar focus. Af en toe worden we van onze focus afgebracht door een vrije denker, iemand die tegen de stroom in durft te zwemmen. Maar helaas komt daar, door de waan van de dag, weer een nieuwe focus voor in de plaats. Een nieuwe omgevingswet. Een Europese richtlijn.
Geografen en planologen, ruimtelijk inrichters: ga zweven
Geografen, planologen, ruimtelijke inrichters zijn vrijwel alleemaal breed opgeleid. Maar de meesten van ons (ja, ook uw auteurs) hebben zich in de loop der tijd gespecialiseerd. In winkelcentra of in dijken, in bedrijventerreinen of in ruimtelijke processen. En binnen al die thema’s is er dan ook weer die focus. Laten we ook de ruimte nemen om daar weer eens buiten te treden. Haal er anderen bij. Ga eens naar een seminar buiten je vakgebied. Ga meer zweven, zodat je blik uitzoomt. Doe die zaklamp eens weg en kijk met open ogen!
