Kunst als schuurmiddel
Wie droomt er nou niet van plannen met impact, boodschappen die ‘viral’ gaan, akties die als van zelf publiciteit genereren, berichten die een beweging op gang brengen, beklijven en herinnerd worden. Beleidsmakers, ontwikkelaars en communicators zien hun stempel op de maatschappij graag terug in bekendheid, volgers, gesprek, reputatie, relevante relaties, succesvolle transacties, waarde. Buitengewoon geschikt zijn onderwerpen of projecten die de controverse opzoeken, een nieuwe zienswijze laten zien. Want iets wat gewoon is en blijft, roept nauwelijks wat op.
Wie droomt er nou niet van plannen met impact, boodschappen die ‘viral’ gaan, akties die als van zelf publiciteit genereren, berichten die een beweging op gang brengen, beklijven en herinnerd worden. Beleidsmakers, ontwikkelaars en communicators zien hun stempel op de maatschappij graag terug in bekendheid, volgers, gesprek, reputatie, relevante relaties, succesvolle transacties, waarde. Buitengewoon geschikt zijn onderwerpen of projecten die de controverse opzoeken, een nieuwe zienswijze laten zien. Want iets wat gewoon is en blijft, roept nauwelijks wat op.
Dat controverse als super katalysator werkt, wordt bewezen in de (online) marketing. Nike zocht de controverse op door een advertentie te lanceren met Colin Kaepernick, de NFL quarterback die tijdens het Amerikaanse volkslied knielde om aandacht te vragen voor politegeweld tegen Afro-Amerikanen. Trump sprak zijn kritiek uit en er barste op sociale media een beweging los van sympathisanten die hun Nike schoenen publiekelijk verbrandden. Desalniettemin zag Nike zijn omzet ten tijde van deze controverse met 30% toenemen. ‘Taking a stand’ leverde niet alleen kritiek op, maar had ook de nodige aantrekkingskracht, omdat het een gevoelssnaar in het publieke gespreksarena raakte.
Zo ook het voorbeeld dichter bij huis: Suitsupply maakte het nodige los nadat zij een ‘homosexueel getinte’ advertentiecampagne lanceerde. Het was van korte duur, omdat er wereldwijd de nodige discussie losbarstte. Ondanks veel tegenstand uit homofobische hoek groeit Suitsupply in verschillende wereldsteden nog altijd onstuimig hard. Suitsupply hield er nauwelijks een schram aan over, eerder de nodige naamsbekendheid.
Ook op het terrein van het onderwerp ‘energietransitie’ blijken controversiële standpunten een vliegwiel te veroorzaken. Laf ge-emmer over wat wel of niet de beste oplossingen zijn, kost jaren. Terwijl een uitspraak als ‘Van het Gas af’ plotseling heel veel schakels in beweging lijkt te krijgen, net zoals minister Cramer’s pleidooi in 2007 om binnen vier jaar van alle gloeilampen af te zijn. Het bewijs dat we (plotseling) in rap tempo kunnen innoveren kwam in de jaren erna.
Fans en sceptici Juist in het spanningsveld tussen fans en sceptici ontstaat er dialoog, en dus een zichtbare, kneedbare beweging, iets om je mee te identificeren of juist afstand van te doen of nieuwe richtingen te bepalen. Zoals managementfilosoof Derek Sivers zegt: Je hebt slechts een ‘malle idioot’ nodig die iets anders aanpakt dan de rest, en de eerste persoon die het lef heeft om die persoon te volgen. Zo start je een beweging. In het domein van controverse, buiten de gebaande paden treden, gebeurt er iets.
Kunst die geen tongen los maakt, omdat het niemand echt stoort noch bekoort, gewoon opvulling is van wat publieke ruimte, slaat misschien wel de plank mis omdat het té veilig gekozen werk is en niet voorbestemd is om gedeeld te worden. Werk dat ontregelt, verfraait, verlelijkt, tot denken of discussie aanzet, kan hele slimme marketing zijn. En werk kan dit al teweeg brengen door ergens slechts tijdelijk zichtbaar te zijn.
Waarde Ook in het vrije Nederland is de neiging tot censuur of boycots in het publieke domein soms nauwelijks te bedwingen. De voorbeelden die ik hieronder geef hebben de kracht gehad om de hele wereld over te gaan en een gigantische pr-waarde te genereren, in euro’s het veelvoudige van wat het kunstwerk zal hebben gekost. In een gepland stadium van de ontwikkeling van de ruimte kan kunst mensen kleur laten bekennen, uitlokken tot participatie, acceptatie of nieuwe denkbeelden en handelswijzen.
Onderstaand kunstwerk is een realistische kunststof replica van een potwalvis – compleet met een team van wetenschappers dat het zeezoogdier onderzoekt. Het kunstwerk (2018) dook al op in Londen, Parijs, Madrid en Antwerpen en is van de hand van het in Antwerpen gevestigde kunstcollectief “The Collective Captain Boomer”. Met het werk verkennen zij de “grenzen tussen realiteit en fictie” en ze noemen de aangespoelde walvis een “raadsel uit de diepte” en een “gigantische metafoor voor het ontwrichten van ons ecosysteem”. Op Facebook leidde dit in de afgelopen weken tot miljoenen weergaven en duizenden reacties door heel Europa en ontelbare nieuwsberichten in online en geprinte kranten.
Dit controversiële werk: de ‘Domestikator’ van Rotterdamse kunstenaar Joep van Lieshout, werd eerder door het Louvre geweerd omdat het te ‘seksueel’ getint zou zijn. Uiteindelijk werd het geplaatst voor het Centre de Pompidou in Parijs, en is tot 2/12 te zien aan de NDSM-werf in Amsterdam, niet als monument tegen censuur (zoals in Parijs) maar als slimme City Marketing. Joep van Lieshout heeft er inmiddels een nieuwe fan bij: de Amerikaanse rapper Kanye West kwam recent naar Nederland om met hem te praten over een samenwerking. Als dat geen pr-waarde heeft?
Het vier meter hoge standbeeld van Erdogan, welke tijdens een kunstfestival met het thema ‘Bad news’ in Wiesbaden prijkte, werd al na enkele dagen neergehaald, vanwege te veel ophef vanuit voor- en tegenstanders bij het beeld. Het beeld deed volgens de kunstenaars wat het moest doen: emoties oproepen, maar dit gebeurde wel zodanig dat de veiligheid niet meer gegarandeerd kon worden. De Turkse president Erdogan zou gezegd hebben dat het werk lelijk is, niet omdat het omstreden is, en daarom is neergehaald. Hoe je het bekijkt, het kleine plaatsje Wiesbaden was even nieuws op het wereldtoneel, en maakte de nodige discussie los over een gevoelig onderwerp in de westerse samenleving.
Kunst in de openbare ruimte, zonder censuur, heeft het in zich om enorme impact te realiseren. Wat met een folder, een postje op sociale media of een persbericht misschien wel wishful thinking is. Kunst draagt vrijwel altijd de signatuur van de kunstenaar en de interpretatie van de ontvanger. De opdrachtgever die teveel zijn stempel drukt krijgt misschien iets wat geen ‘kunst’ mag heten, het wordt een communicatie-instrument, een illustratie, een object, maar geen kunst. Vrije kunst heeft de power om te ontregelen, aan te zetten tot onverwacht gedrag, gesprek, publiciteit, een gedachtelijn op te wekken die er eerder niet was. Of maakt van een ruimte die gewoon, vanzelfsprekend en in zichzelf onopvallend was, plotseling iets opmerkelijks. In het era van online communicatie, kan kunst ‘viral’ gaan, en mensen in de virtuele ruimte wakker maken, een beetje opschudden, verbinden of in beweging brengen.
Kortom: kunst die tot iets aanzet, al is het er maar tijdelijk, kan passieve beleving omzetten in actieve betrokkenheid en participatie. Het is aan de beleidsmaker, ontwikkelaar, communicator om de uitkomst te kneden en verantwoorden. En dat laatste maakt dat we soms, als puntje bij paaltje komt, toch maar voor wat veiligs kiezen: een landschapje, iets onherkenbaars, abstracts, een aaibaar dier. Daarmee verraden we onze kleurloze truttigheid. Terwijl vrije kunst -zonder censuur- juist een golfslag teweeg kan brengen. En dat zou elke vernieuwer of innovator toch als muziek in de oren moeten klinken.
